Интервю с д-р Маригона Бектеши Ферати.
Миналата седмица в Националната академия за театрално и филмово изкуство се проведе докторската защита на г-жа д-р Маригона Бектеши Ферати – дългогодишен театрален режисьор от Косово. Темата, за която реши да пише е „Образователният театър – начин за преодоляване на последиците при жени, жертви на насилие по време на войната в Косово”. Ето какво ни разказа тя:
- В самото начало може ли да ни разкажете нещо за себе си, от къде сте, с какво се занимавате, как минава ежедневието Ви? – Аз съм Маригона Бектеши Ферати. Родена съм в гр. Митровица, Косово. Там живея и в момента. Ежедневието ми е доста натоварено! Изпълнителен продуцент съм в телевизията „CBC“ и до 15:00 ч. съм в офиса, в телевизията. В момента работя в Театъра в Митровица върху постановката „Три ума на търг“. Съответно от 17:00 до 20:00 ч. съм на репетиции с актьорите. Най-накрая се събираме цялото семейство вкъщи, прекарвам време с децата и си лягам.
Денят ми е доста натоварен, но аз съм много енергична и в крайна сметка успявам да споделям работите си и да завърша всичките.
2. Вчера защитихте докторската си теза в НАТФИЗ София, България. Какво е Вашето впечатление? Как се чувствате след едно такова събитие? Имахте ли време да си отпочинете малко? – Вчера беше един доста важен ден за мен – да получиш научната титла „доктор“ е на първо място голяма гордост още повече когато обучението си си завършил в една от най-престижните институции за висше образование в България, каквато е НАТФИЗ.
Да си носител на степента „доктор“ е нещо по-различно и естествено аз вече се чувствам различно.
Поради семейните и задълженията във връзка с работата, ни се наложи да се върнем веднага в Косово, въпреки че имахме намерението да останем няколко дни в София и да се отпуснем с красотата на града. Аз и съпругът ми се влюбихме в София.
3. Може ли да опишете фокуса на докторската Ви теза? Има много хора, които не знаят достатъчно за тази тема от историята, а според нас е много важно да се говори за такива събития – хората трябва да знаят.
– Фокусът на тезата ми е „Преодоляването на травмите на жените – жертви по време на войната в Косово“, понеже, както знаем, по време на тази война изнасилени са около 20 000 жени и мъже от сръбските военни сили.
Ние като общество сме длъжни към всички тези героини, които са били обект на такъв ужасен тормоз. Все още не сме направили толкова много за тези героини.
Именно затова реших да посветя този научен труд на жените – жертви на сексуално насилие по време на войната в Косово и както всеки научен труд говори пред света, надявам се, и това мое научно изследване да разкаже за горчивата истина пред света.
Другата цел на труда е образователните (възпитателните) постановки (представления) да служат като терапия за преодоляването на травмите на жените – жертви, да служи като информативна концепция за държавните управници във връзка с горчивата истина и най-накрая – като образователна (възпитателна) концепция за младите момчета – зрители, които в бъдеще да не се превърнат в „насилствени войници“.
4. Интересно ни е, защо избрахте тъкмо тази тема? Какъв беше поводът? – Аз бях само на 8-годишна възраст, когато избухна войната в Косово и, разбира се, тази война се разгърна пред очите ми, а аз като дете бях част от стълбовете.
Минали са 21 години от войната и насилието върху жените все още е табу тема и не се превземат особени мерки в тази посока. Те все още живеят заклеймени и отхвърлени от обществото. Тъкмо по тази причина реших да смеся Образователния театър с Преодоляването на травмите на жените – жертви по време на войната в Косово, защото мисля, че изкуството е добра форма на общуване с публиката.
5. Във Вашата дисертация казвате, че най-трудното е било да слушате в продължение на два часа истории на жени – жертви на сексуално насилие по време на войната в Косово. Понеже темата несъмнено е тежка на чисто емоционално ниво, но и не само – преминахте ли през момент, в който не сте имали повече сила да издържите да слушате тези жени, някакъв момент, през който сте се почувствали пречупена? – Имаше много такива моменти. Спомням си едно интервю с една от жените, която по времето на самия насилствен акт е била майка на три деца (5-годишно, 3-годишно и 2-годишно). Била е в една къща със съседите си и децата си в скута три нощи подред. По време на тези три нощи тя е била жертва на насилие и бой от страна на сръбската войска, от която е била принудена да стои гола пред децата и съседите си: „Три дни и три нощи стоях гола, Бог да ми прости, с три деца в скута, че ме беше страх да не ми ги убият. Дойде войската, хванаха ме за косата и ме отведоха горе на втория етаж на къщата и ме обезчестиха. След това ме върнаха окървавена долу при децата. Плакаха децата, колкото можеха, когато ме видяха. – Не, мамо!“
И сега когато пиша този цитат, невъзможно е да не сълзят очите ми и може да си дадете сметка, колко много подобни истории се крият вътре в стените на къщите в Косово.
6. По какъв начин се отрази научният труд върху емоционалното Ви състояние? Несъмнено е гениално, когато от болката успееш да създадеш изкуство, шедьовър, но смятате ли, че това работи? Приложимо ли е, когато става въпрос за науката? – Изкуството и науката са две отделни пътища, но с напредъка на технологията, вече са по-близо една до друго от когато и да е било.
Следователно вече беше крайно време Образователният театър, като нова концепция в сферата на изкуството, да започнем да го използваме и в полето на науката и се получи доста успешно.
7. До какви изводи стигнахте след процеса на проучването, след изследването? – Този труд за първи път предлага в Косово едно практическо изследване върху възможността да се преодолеят травмите на жените – жертви на сексуално насилие, посредством образователния театър на една постановка, направена въз основа на автентични истории на жертвите.
Трудът допринася за смекчаването на клеймото, поставено върху жертвите и в полза за тяхното социално интегриране сред обществото, където те живеят и работят.
Образователният театър е съвсем нова театрална концепция в косовската култура и актуалният труд отваря перспективи и потенциал за пряко влияние върху публиката в Косово, свързано с важни обществени събития и социални групи.
Емпиричният метод, приложен от актуалното разследване предоставя важни статистични данни за по-нататъшни анализи на въпросната тема.
Това изследване предоставя възможност на зрителите, институциите, медиите, неправителствените организации, правоприлагането, на гражданското общество и хората от различни професионални направления да чуят историята на жертвите, разказана от първа ръка и да ги видят представени на живо в театъра на гр. Митровица.
Този проект спомага за правата на жените, самочувствието им и умственото им здраве, посредством емоционалната подкрепа, предложена от образователния театър.
Етапите на сценичното изпълнение са артистично подсилени, както и подкрепени с аргументи и са представени подробно. Добавени са емпиричните свидетелства – интервюта, видео записи, снимки и пр.
Настоящият научен проект, който се защитава като докторантска теза в България върху този голям човешки въпрос за жените, станали жертви на изнасилване по време на тази безсмислена война в сърцето на Европа на прага на XXI век, ще се публикува на Балканите и по-широко.
8. Защо избрахте България? Защо именно тази Академия за театрално и филмово майсторство? – Чела съм и съм проучвала много, преди да реша къде да направя докторантското си следване. Видях, че Академията за театрално и филмово изкуство в София, България е една от най-добрите.
9. Фактът, че езикът, на който правите постановките Ви, е албански, представлява предимство или пречка? Какво мислите? – Театралното представление има две части – първата, в която са представени самите насилия и която е „вид изпълнение“ без текст и втората, в която са включени изповедите на жертвите на албански език.
Не представляваше проблем изобщо, защото това, за което говорят жертвите, ние виждаме в действие няколко минути по-рано.
10. Имате ли някакво впечатление по отношение на българския театър и кино изкуството като цяло? -Българските театър и кино изкуство имат дългогодишна традиция. Моето бъдещо желание е да сътруднича с някой от театрите в България.
11. Освен театралната работа, Вие сте написали определен брой страници, говорили сте, срещали сте се с определен брой хора, вчера защитихте дисертацията си и научната степен „доктор“, та от днес нататък…какво имате в план, какви изненади ни подготвяте? – Сега ми предстоят няколко международни фестивала и работилници, така че искам да видя тези международни пътища и представяния.
12. За край бихме искали да Ви зададем един въпрос, свързан с подобни ситуации като тази, за която говорите Вие, обаче в общо-балкански контекст, посредством който да приключим събеседването по този чудесен проект: Смятате ли, че в края на краищата има надежда, че има изход от тази ситуация, че има шанс да приемем истината, да преодолеем миналото, да си кажем „извинявай“ един другиму, и да започнем да се подкрепяме, да живеем като истински членове на това мултикултурно балканско семейство? – Това е много трудно, тъй като ние не трябва да търсим някакво „извинение“ от жертвите, защото не става дума само за Косово, ами и за Босна и Херцеговина и други места…
Разбира се, че най-добре би било да приключи враждата, но всеки трябва да признае вината си, защото болката на майките, жените, децата, сестрите и братята е все още прясна. Какво е виновно едно 3-месечно бебе, което е починало?! Какво е виновно 7-годишното момиче, което е било изнасилено, преди да почине?! Какво е виновно цивилното население, което е било избито, изгорено, което е изчезнало безследно?
Балканите ще имат проблем да намерят „спокойствието“, докато насилниците, убийците остават на свобода, и се строи върху кръвта на мъчениците, кръвта на изнасилените, децата… Цената на „спокойствието“ е „виновникът да бъде осъден“.
Благодарим Ви за храбростта!
- Fillimisht a mund të na tregoni diçka për veten, nga jeni, me se merreni, si e kaloni jetën e përditshme? – Jam Marigona Bekteshi Ferati, kam lindur dhe jetoj në Mitrovicë, Kosovë. Jeta ime e përditshme është mjaftë e ngarkuar! Une jam producente ekzekutive në Televizionin “CBC” dhe deri në orën 15:00 jam në zyrën time, në televizion. Për momentin jam duke punuar në teatrin e Mitrovicës për realizimin e shfaqjes “Tri mendje në ankand”, andaj dhe nga ora 17:00 deri në orën 20:00 jam në prova me aktorët e shfaqjes. Dhe në fund, takohemi e gjithë familja në shtëpi, kaloj kohë me fëmijet dhe koha e gjumit.
Dita ime është mjaft e ngarkuar por unë jam shumë energjike andaj edhe ia dal t‘i ndaj punët e mia dhe t‘i realizoj të gjitha.
2. Dje e keni mbrojtur tezën e dotoraturës në Akademinë e Teatrit dhe të Filmit në Sofje, Bullgari. Cila është përshtypja juaj? Si ndiheni pasi një ngjarjeje të tillë? A kishit kohë që të çlodheni pak pas aktivitetit? – Dje ishte një ditë mjaft e veçant për mua, të marrësh titullin shkencor “doktor” para se gjithash është një krenari e madhe, aq më tepër kur studimet e mia i kam përfunduar ne një ndër universitetet më prestigjioze të Bullgarisë siç është Akademia e Filmit dhe Teatrit.
Të kesh gradën shkencore “doktor”, është diçka ndryshe dhe sigurisht që unë tashmë po ndjehem ndryshe.
Për shkak të obligimeve të punës dhe familjare, ne u dëtyruam të kthehemi menjëherë në Kosovë edhe pse kishim planifikuar të qëndrojme disa ditë në Sofje dhe të çlodhemi me bukuritë e qytetit të Sofjes. Unë dhe bashkëshorti im jemi të dashuruar me Sofjen.
3. A mund ta përshkruani fokusin e temës së doktoraturës suaj? Ka shumë njerëz, të cilët nuk dinë mjaft për këtë temë të historisë, edhe sipas nesh është shumë e rëndësishme të flitet për ngjarje të tilla – njerëzit duhet të dinë. – Fokusi i temës sime ishte “Tejkalimi i traumës të gratë e dhunuara gjatë luftës në Kosovë”, sepse siç e dimë, gjatë luftës në Kosovë, janë dhunuar afër 20.000 gra dhe burra nga forcat serbe.
Ne si shoqëri iu kemi borxh të gjitha këtyre heroinave të cilat i mbijetuan një turture të tillë dhe të tmerrshme, ne ende nuk kemi bërë aq shumë për këto heroina.
Andaj, dhe vendosa që studimin tim shkencor t’ia dedikoj grave të mbijetuara të dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë dhe si çdo studim shkencor që i flet botës, shpresoj që edhe ky studim i imi shkencor do t‘i flet botës për një të vërtet të hidhur.
Qëllimi tjetër i punimit është që shfaqjet edukative, të shërbejnë si terapi për tejkalimin e traumës të gratë e dhunuara, të shërbejë si formë edukative për familjarët e viktimave që të pranohen këto gra dhe si formë informuese për udheheqësit shtetëror lidhur me të vërtetën e hidhur dhe krejt në fund të shërbejë si formë edukuese për shikuesit e rinj meshkuj, që në të ardhmen mos të bëhen “ushtar dhunues”.
4. Interesohemi se pse e keni zgjodhur pikërisht këtë temë? Çili është shkaku?– Unë isha vetëm 8 vjeçe kur ndodhi lufta në Kosovë dhe sigurisht që kjo luftë ndodhi para syve të mi, edhe unë si fëmijë isha pjesë e kolonave.
Kanë kaluar 21 vite nga lufta dhe dhunimet e grave ende janë temë tabu dhe nuk bëhet shumë në këtë drejtim, ato ende jetojnë të stigmatizuara dhe të perjashtuara nga shoqëria, andaj edhe vendosa që të gërshetoj Teatrin Edukativ dhe Tejkalimin e traumës të gratë e dhunuara gjatë luftës në Kosovë, sepse mendoj arti është forma më e mirë për të komunikuar me publikun.
5. Në disertacionin tuaj thatë se më e vështira ishtë t’i dëgjonit për një kohë të gjatë, gati dyorë, rrëfimet e grave – të mbijetuara të dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë. Meqenëse tema është e trishtuar, pa dyshim, qoftë duke u nisur në nivelin emocional, por jo vetëm – a keni kaluar ndonjë moment, në të cilin nuk kishit mundësi të duronit më t’i dëgjoni ato grate, ndonjë moment gjatë të cilit ndiheshit e thyer? – Momente të tilla kishte mjaft shumë, e mbaj mend nje intervistë me një grua e cila në kohën kur është dhunuar ishte nënë e tre fëmijëve (5 vjeç, 3 vjeç dhe 2 vjeç), ajo qëndroi në një shtëpi me fqinjët e saj dhe me fëmijët e saj në prehër për tri netë radhazi. Gjatë këtyre tri netëve, ushtria serbe e dhunoi, e rrahu, dhe e dëtyruan të qëndronte e zhveshur para fëmijëve dhe fqinjëve të saj:
”Tri dit e tri net, kam qendru e zhveshur qysh më ka fal zoti, me tre fëmijë në prehër se kisha frikë që m’i vrasin, vishin ushtria, më kapshin për flokëve dhe më dërgojshin nalt në katin dytë të shtëpisë dhe më kanë dhunu, pastaj më kanë sjellë posht te fëmija, e përgjakur. Kajshin fëmija sa mujshin kur më marrshin, Jo mamin…!”
Dhe tani që po e shkruaj këtë citat të saj është e pamundur mos t‘i kem sytë me lot, dhe mund ta merrni me mend, sa e sa histori të tilla, fshehin murët e shtëpive të Kosovës.
6. Në ç‘mënyrë ky punim shkencor reflektoi mbi gjendjen tuaj emocionale? Është gjeniale, patjetër, kur prej dhimbjes arrin të krijosh art, punë mjeshtore, mirëpo a mendoni se kjo funksionon, a është e realizueshme kur flasim për fushën e shkencës? – Arti dhe shkenca janë dy rrugë të ndara, por me avancimin e teknologjisë, tashmë janë më afër se kurrë.
Andaj, edhe ishte koha që Teatrin Edukativ si formë e re në botën e artit, ta përdorim edhe në fushën e shkencës dhe rezultoi mjaft i suksesshëm.
7. Në cilat përfundime arritët pas procesit të hulumtimit, pas studimit? – Ky studim ofron për herë të parë në Kosovë një hulumtim praktik mbi potencialin për kapërcimin e traumave nga viktimat e dhunës seksuale përmes teatrit edukativ në një shfaqje të bazuar në historitë autentike të të mbijetuarve.
Studimi kontribuon në zbutjen e stigmës mbi viktimat dhe është i favorshëm për integrimin e tyre shoqëror në mjedisin shoqëror ku ata jetojnë dhe punojnë.
Teatri arsimor është një formë teatrale krejt e re në kulturën kosovare dhe studimi aktual hap perspektiva dhe potencial për ndikim të drejtpërdrejtë tek publiku në Kosovë në lidhje me ngjarje të rëndësishme shoqërore dhe grupe shoqërore.
Metoda empirike e zbatuar nga hetimi aktual ofron të dhëna të rëndësishme statistikore për analiza të mëtejshme të temës në fjalë.
Ky hulumtim lejon që spektatorët, institucionet, media, OJQ-të, Zbatimi i Ligjit, për Shoqërinë Civile dhe për njerëzit me formim të ndryshëm profesional të dëgjojnë historitë e viktimave të treguara në vetën e parë dhe të shikojini ato të vizualizuara në teatrin e qytetit të Mitrovicës.
Ky projekt promovon të drejtat e grave, vetërespektin e tyre dhe shëndetin mendor përmes mbështetjes emocionale të ofruar nga teatri arsimor.
Fazat e performancës në skenë janë mbështetur artistikisht, mbështetur me argumente dhe janë paraqitur në detaje Dëshmitë empirike janë bashkangjitur – intervista, video, foto etj.
Projekti i tanishëm shkencor, i cili mbrohet si temë doktorature në Bullgari, publikon në Ballkan dhe më tej mbi këtë problem të madh humanitar të grave që u bënë viktima të përdhunimit gjatë kësaj lufte absurde në zemër të Evropës në prag të shekullit XXI.
8. Pse e zgjodhët Bullgarinë, pse pikërisht këtë Akademi të Teatrit dhe Filmit? – Kam lexuar shumë dhe hulumtuar shumë para se të vendosja se ku t‘i ndjek studimet e mia të doktoratës dhe pashë që Akademia e Filmit dhe Teatrit në Sofje të Bullgarisë, është një ndër më të mirat.
9. A përfaqëson dobi/avantazh, apo pengesë, fakti se gjuha në të cilën i bëni shfaqjet është shqipja? Çfarë mendoni? – Shfaqja ka dy pjesë – pjesa e parë, në të cilën shfaqen dhunimet, është pa tekst “lloj performance” dhe pjesa e dytë, në të cilën janë rrëfimet e të mbijetuarave në gjuhën shqipe.
Nuk ishte problem aspak, sepse atë që flasin të mbijetuarat ne e shohim disa minuta më herët në përformancë.
10. A keni ndonjë përshtypje në lidhje me teatrin dhe kinematografinë bullgare në përgjithësi? – Teatri dhe Kinematografia Bullgare kanë traditë shumë vjeçare. Dëshira ime e ardhshme është të bashëkpunoj me ndonjë nga teatrat në Bullgari.
11. Perveç punës teatrale, ju keni shkruar një numër të caktuar faqesh, keni folur, jeni takuar me një numër të caktuar njerëzish, dje e keni mbrojtur disertacionin dhe titullin doktor…po tani e tutje…çfarë planesh keni, ç’lloj surprizash na përgatitni? – Tani kam para vetës disa festivale ndërkombëtare dhe workshope, andaj dua t‘i shikoj këto udhëtime dhe prezantime ndërkombëtare.
12. Më në fund do të donim t‘ju bëjmë një pyetje të lidhur me situatat e ngjashme me situatën për të cilën flisni Ju, mirëpo në kontekst të përgjithshëm ballkanik, përmes së cilës ta përfundojmë bisedën për këtë projekt të mrekullueshëm: A mendoni në fund të fundit se ka shpresë, se ka rrugëdalje prej kësaj situate, se ka mundësi ta pranojmë të vërtetën, ta tejkalojmë të kaluarën, t’i themi njëri-tjetrit “më fal”, dhe të fillojmë të mbështetemi tek njëri-tjetri, të fillojmë të jetojmë si pjesëtarë të vërtetë të kësaj multikulture ballkanike? – Kjo gjë është e vështire derisa ne nuk kemi një “kërkim falje” nga dhunuesit, sepse nuk është vetëm Kosova, është edhe Bosnja dhe Hercegovina, e vende të tjera…
Sigurisht që më e mira do të ishte të pushonin armiqësitë, por secili duhet të pranojë fajin e tij, sepse dhimbja e nënave, grave, fëmijëve, motrave dhe vëllezërve është ende e freskët. Ç‘faj kishte bebeja 3 muajshe e cila u vra?! Ç‘faj kishte vajza 7 vjeçe e cila u përdhunua derisa vdiq?! Ç‘faj kishin populli civil që u masakruan, u dogjën, u zhdukën?!
Ballkani do të ketë problem të gjejë “qetesin” derisa dhunuesit, vrasësit të enden të lirë, derisa ballkani po ndërtohet mbi gjakun e deshmorëve, gjakun e të dhunuarave, fëmijëve…”Qetësia” ka kusht që “fajtori te gjykohet”.
Faleminderit për guximin tuaj!
Студентски клуб „BALCANICA“ благодари на д-р Маригона Бектеши Ферати за това, че ни позволи да й зададем няколко въпроса във връзка с изследователската й дейност. Добре сте дошла в България винаги! До скоро!
Klubi studentësh „BALCANICA“ e falënderon dr. Marigona Bekteshi Ferati që na lejoi t’i bëjmë disa pyetje lidhur me veprimin e saj shkencor. Jeni gjithmonë e mirëpritur në Bullgari! Shihemi së shpejti!
*Интервюто е проведено на албански език и преведено на български език. В предложения текст е представено на албански и български езици паралелно.
Интервюиращ: Ангела Поповска
Превод от албански на български език: Ангела Поповска
Редактор: Зорница Петрова
BALCANICA 